Τι είναι φώτιση;

Τις τελευταίες μια-δυο μέρες υπάρχει αρκετή συζήτηση στα σχόλια αυτού του μπλογκ σχετικά με το τι σημαίνει «αφύπνιση». Ένας αναγνώστης που υπογράφει Petrichoric λέει:

«Δεν πιστεύω ότι όλα τα μέλη μιας σάνγκα (Σ.τ.Μ. βουδιστικής κοινότητας/ομάδας) ή όλοι οι δάσκαλοι του ζεν είναι καταπληκτικοί και καλοί άνθρωποι όμως, χμμμμμ, θα ‘πρεπε οι καριόληδες να είναι ή τουλάχιστον να προσπαθούν να είναι! Άρχισα να πηγαίνω στο κέντρο ζεν της περιοχής μου επειδή (1) ήθελα να σταματήσω να υποφέρω και (2) ήθελα να γίνω καλύτερος άνθρωπος. Πραγματικά δεν καταλαβαίνω πώς ένας πνευματικός ηγέτης μπορεί πραγματικά να χάσει τόσο πολύ το δρόμο του και να διαθέτει τόσο λίγη συναίσθηση του εαυτού του ώστε να εκμεταλλεύεται και να χειραγωγεί τους άλλους. Πώς μπορεί οποιαδήποτε αφύπνιση που έχει ένας τέτοιος άνθρωπος να είναι αυθεντική; Και ναι, παραμένει το ερώτημα αν υπάρχει σχέση μεταξύ ‘αφύπνισης’ και ‘ηθικής’. Και προσωπικά πιστεύω ότι υπάρχει».

Στο κείμενο που ακολουθεί θα επαναλάβω με περισσότερα λόγια κάτι που έγραψα σαν απάντηση στο σχόλιό του –ζητώ συγνώμη από όσους διάβασαν ήδη τη συντομευμένη εκδοχή.

Η σχέση μεταξύ αφύπνισης και ηθικής εξαρτάται κυρίως από το πώς προσδιορίζει κανείς την «αφύπνιση».

Πολλοί άνθρωποι στις μέρες μας προσδιορίζουν την «αφύπνιση» σαν ένα είδος εμπειρίας∙ το κάνουν πολλά από αυτά που βλέπω στα περιοδικά που κυκλοφορούν, στα βιβλία, τα σάιτ κ.λπ. Ο πνευματικός δάσκαλος στον οποίο κατά περίπτωση αναφέρονται είχε κάποιο είδος βαθιάς εμπειρίας που τράνταξε τη συνείδησή του και στη συνέχεια βγήκε στον κόσμο για να μιλήσει γι αυτή.

Υπάρχουν πολλά σχετικά παραδείγματα: Ο Γκένπο Ρόσι δικαιολογεί το να χρεώνει 50.000 δολάρια σε όποιον θέλει να κάνει παρέα μαζί του, βασισμένος σε μια βαθιά αφύπνιση που είχε σε κάποιο μοναχικό ησυχαστήριο στην έρημο Μοχάβε κάποια στιγμή τη δεκαετία του ’70. Ο Έκχαρτ Τόλε ισχυρίζεται ότι είχε μια μεγάλη αφύπνιση που του έδωσε την ικανότητα να γράψει ένα βιβλίο που πούλησε ένα σκασμό βιβλία και να χρεώνει δεκάδες χιλιάδες δολάρια για τις διαλέξεις του. Ο Σόκο Ασαχάρα έκανε ένα τρελό download από τα ουράνια που υποτίθεται ότι τον έκανε το νέο Βούδα της σύγχρονης εποχής –και λοιπά και λοιπά και λοιπά.

Όλα αυτά προέρχονται από το πώς διαβάζει κανείς την ιστορία της ζωής του Βούδα: η πιο συνηθισμένη αφήγηση μας λέει ότι ο Βούδας έκατσε κάτω από ένα δέντρο και έκανε διαλογισμό για 40 μέρες και στο τέλος της περιόδου αυτής είχε μια εμπειρία βαθιάς αφύπνισης που μέσα σε μια στιγμή τον μετέτρεψε από τον απλό, φυσιολογικό Σιντάρτα στο θρυλικό Γκαουτάμα Βούδα. Περίπου δηλαδή όπως οι ιαπωνικοί υπέρ-ήρωες Ultraman και Kamen Rider μεταμορφώνονται σε μια φλασιά από απλοί, φυσιολογικοί άνθρωποι σε γίγαντες που πολεμάνε με εξωγήινα τέρατα που μοιάζουν με έντομα.

Αυτού του είδους οι εμπειρίες, ωστόσο, δεν έχουν απαραίτητα κάποια άμεση σχέση με κανένα είδος ηθικής ωριμότητας ή ευαισθησίας –είναι απλώς εμπειρίες, όπως το να βρεθείς σε ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα ή να δεις ένα UFO ή να φτάσεις πολύ κοντά στο θάνατο. Δεν υπάρχει δηλαδή κάποιο ηθικό περιεχόμενο σ’ αυτές.

Ο κόσμος συχνά ξεχνάει ότι ο Σιντάρτα είχε ασχοληθεί με πολλών ειδών ασκήσεις και είχε δουλέψει πολύ με τον εαυτό του για δεκαετίες πριν την αφύπνισή του. Μπορεί η ίδια η αφύπνιση να έγινε μέσα σε μια στιγμή όμως το υπέδαφος για να γίνει προετοιμαζόταν επί μια ζωή ή, αναλόγως αν πιστεύει κανείς τις ιστορίες που λέγονται, επί δεκάδες ζωές.

Από την άλλη μεριά, το είδος «αφύπνισης» που εμφανίζεται με τη μορφή μιας ξαφνικής, έντονης εμπειρίας είναι απλώς η συνειδητή διαπίστωση του κοινού τόπου πίσω από όλες μας τις εμπειρίες –δεν είναι ότι συμβαίνει κάτι καινούριο αλλά ότι απλώς εμείς προσέχουμε για πρώτη φορά τι πραγματικά συνέβαινε πάντα.

Είναι πιθανό να έχει κανείς μια τέτοιου είδους εμπειρία χωρίς να έχει προετοιμαστεί κατάλληλα: μερικές φορές μπορεί η εμπειρία αυτή να προκληθεί από ένα σοβαρό τραύμα όπως ένα ατύχημα ή μια αρρώστια, όπως μπορεί να προκληθεί και από τα ναρκωτικά. Κάποιες λεγόμενες «πνευματικές» ασκήσεις είναι σχεδιασμένες για να προκαλέσουν ακριβώς τέτοιου είδους εμπειρίες ενώ μερικές φορές δε συμβαίνει τίποτα που να τις προκαλεί –απλώς κάπως συμβαίνουν.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, η εμπειρία δεν παύει να είναι αυθεντική ούτε χάνει τη δυνατότητά της να έχει αξία. Όμως δεν έχει βάση, δεν έχει κάτι πάνω στο οποίο να πατήσει. Όπως έχω πει στο παρελθόν, το εγώ μπορεί να αρπαχτεί από οτιδήποτε –ακόμα και από τη συνειδητοποίηση της ίδιας του της απατηλής φύσης- και να το χρησιμοποιήσει σαν μέσο για να μεγεθύνει τον εαυτό του.

Αυτές οι λεγόμενες «αφυπνίσεις» πράγματι περιέχουν μια αίσθηση ότι όλοι είμαστε συνδεδεμένοι με έναν πολύ στενό τρόπο, ότι όλοι είμαστε πραγματώσεις της ίδιας υποκείμενης πραγματικότητας. Όμως το εγώ μπορεί να αρπαχτεί από αυτό και να το μετατρέψει σε κάτι τρομερά ανήθικο: μπορεί να αποφασίσει ότι αφού εγώ είμαι εσύ και εσύ είσαι εγώ και είμαστε όλοι μαζί, δεν υπάρχει πρόβλημα να σε πηδήξω ή να σου πω ψέματα ή να σε εξαπατήσω ή να σε κλέψω επειδή τελικά ό,τι κάνω το κάνω στον εαυτό μου –και πού είναι το πρόβλημα αν κάνεις κάτι στον εαυτό σου;

Το να τα επισημαίνει κανείς αυτά τα πράγματα είναι επικίνδυνο καθώς υπάρχει μια βιομηχανία πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων που βασίζεται στην εντύπωση ότι αυτού του είδους οι εμπειρίες μετατρέπουν τους απλούς ανθρώπους σε πνευματικούς υπέρ-ήρωες. Όμως δεν το κάνουν –τουλάχιστον όχι μόνες τους. Το να γίνει κανείς ηθικό άτομο έχει να κάνει με το να μεταμορφώσει τις συνήθειές του, τον τρόπο που σκέφτεται και συμπεριφέρεται. Και αυτό δεν είναι εύκολο, χρειάζεται χρόνο –δεν είναι κάτι που είναι δυνατόν να γίνει σε μια στιγμή, ασχέτως της εμπειρίας που έχει κανείς. Μια «εμπειρία αφύπνισης» μπορεί συχνά να βοηθήσει κάποιον να γίνει πιο ηθικός επειδή του προσφέρει έναν καλύτερο τρόπο να αντιληφθεί τον εαυτό του και τους άλλους. Όμως δεν είναι απαραίτητο να λειτουργήσει έτσι.

Γι αυτό είναι πολύ καλό να έχει κανείς ένα δάσκαλο που να τον βοηθήσει να αντιμετωπίσει αυτού του είδους τις εμπειρίες: είναι καλό να μπορείς να έχεις μια σχέση με κάποιον (ή, αν είσαι τυχερός, με κάποιους) που έχει περάσει ο ίδιος τέτοιες καταστάσεις. Αντίθετα, όταν κάποιοι που έχουν βιώσει αυτού του είδους τα πράγματα καταλήγουν να περιστοιχίζονται από θαυμαστές που απλώς θέλουν να χλαπακιάσουν τη δύναμη που προσφέρει μια τέτοια εμπειρία, τα αποτελέσματα μπορούν να είναι καταστροφικά.

Οπότε ναι, οι άνθρωποι που συναντάς σε ένα ναό ζεν πρέπει να είναι –τουλάχιστον- ευπρεπείς άνθρωποι. Και οι περισσότεροι είναι –περιπτώσεις όπως αυτές του Τζόσου Σασάκι, του Γκένπο Ρόσι, του Έιντο Σιμάνο (*) κ.λπ. είναι εξαιρέσεις, όχι ο κανόνας. Ούτε χρειάζεται να είσαι ιδιοφυΐα για να εντοπίσεις τέτοιους ανθρώπους –είναι πάντα προφανές ποιοι είναι και τι είναι. Το μόνο που χρειάζεται είναι να μην επιτρέψει κανείς στον εαυτό του να τυφλωθεί από φαντασιώσεις μάγους και θαυματοποιούς. 

Τα παραπάνω είναι και ο λόγος που η εξάσκηση στο στιλ Σότο του ζεν δίνει γενικά πολύ περισσότερη έμφαση στην ηθική γείωση και στην ισορροπία και πολύ λιγότερη στις «εμπειρίες αφύπνισης» –σε σημείο που να λέγεται συχνά ότι δεν έχει καμία σημασία αν έχει κανείς τέτοιες εμπειρίες. Ο Ντόγκεν το λέει αυτό συχνά στα γραπτά του και το ίδιο κάνουν και οι περισσότεροι δάσκαλοι που ακολουθούν τη γενεαλογία του. Αυτό βεβαίως δε σημαίνει ότι το Σότο είναι καλό και όλα τα άλλα είναι κακά, έτσι; Απλώς είναι κάτι που μου φαίνεται πραγματικά ελκυστικό στο στιλ άσκησης που έχω κάνει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο από αυτά που υπάρχουν, όσο και αν κάποια από τα άλλα ακούγονται πολύ πιο σέξι. 

Μπραντ Ουόρνερ – Πέμπτη 16 Μαΐου 2013

(*) Σ.τ.Μ. Για τον Ντένις Μέρζελ/Γκένπο Ρόσι και την… αγάπη που του τρέφει ο Μπραντ Ουόρνερ μπορείτε να βρείτε αρκετές αναφορές σ' αυτό εδώ το μπλογκ αλλά και στο σχετικό λήμμα της Wikipedia. Οι Τζόσου Σασάκι και Έιντο Σιμάνο είναι ιάπωνες δάσκαλοι του ζεν οι οποίοι ζουν στις ΗΠΑ και οι οποίοι έγιναν αντικείμενα σκανδάλων –και στις δύο περιπτώσεις, το «αδίκημα» ήταν το σεξ με μαθήτριές τους.