Εκ της Διευθύνσεως (ΙΧ) – Κενότητα είναι η τρύπα στα ντόνατς

Χαίρετε από το Τόκιο (ναι, ξανά). Κάτι που βρίσκω αρκετά διασκεδαστικό κάθε φορά που έρχομαι εδώ και, κυρίως, κάθε φορά που επιστρέφω, είναι ότι αρκετοί άνθρωποι με ρωτάνε διάφορα περί του Ζεν στην Ιαπωνία –κυρίως με την προσδοκία ότι θα ακούσουν κάτι εντυπωσιακό, βαθύ, αλλιώτικο και, ξέρω ‘γω, απωανατολίτικο. Βεβαίως από μια μεριά έχουν δίκιο καθώς, πράγματι, πολλά από τα πράγματα που μας ήρθαν από την Άπω Ανατολή πέρασαν απ’ τα σαράντα κύματα και αυτό που κατέληξε στις δικές μας ακτές, μπορεί να απέχει χιλιόμετρα από αυτό που ξεκίνησε απ’ τις δικές τους.

Από την άλλη, πόσο έξω μπορείς να πέσεις σε κάτι τόσο απλό όσο το Ζεν (και δη το Ζαζέν); Τουλάχιστον η κατά Ντόγκεν άποψη, η οποία είναι και η άποψη που διαβάζετε στις σελίδες αυτές, δεν αφήνει και πολλά περιθώρια παρεξήγησης καθώς βασικά αυτό που λέει είναι «Κάτσε κάτω, κράτα τη σπονδυλική σου στήλη ίσια, κοίτα τον τοίχο, άσε το μυαλό σου να κάνει τούμπες αλλά μην τους δίνεις και πολλή σημασία και μην περιμένεις τίποτα». Προφανώς υπάρχει και κάμποση θεωρία ακόμα (ειδικά αν πάμε στα κλασσικά κείμενα τα οποία ο Ντόγκεν δεν αρνείται –κάθε άλλο) σερβιρισμένη μέσα από διάφορα λεκτικά ακροβατικά που έχουν συσσωρευτεί ανά τους αιώνες, όμως η ουσία δε διαφέρει πολύ από τα παραπάνω.

Βεβαίως, οι προϊδεάσεις παραμένουν προϊδεάσεις, εξ ου και οι ερωτήσεις για τη βαθιά και Ζεν Ιαπωνία (φαντάζομαι ότι όσοι ταξιδεύουν συχνά στην Κίνα ή την Ινδία ακούνε τα αντίστοιχα). Όμως πραγματικά δεν μπορεί κανείς να συνειδητοποιήσει τι σημαίνει Βουδισμός εδώ, αν δεν το δει στην πράξη. Προσοχή: λέγοντας «εδώ» δεν αναφέρομαι στην Άπω Ανατολή γενικώς αλλά στην Ιαπωνία ειδικώς –όσοι ρίξουν έστω και μια επιπόλαια ματιά σε κάποια ιστορία των θρησκειών, θα δουν ότι ο τρόπος που ενσωματώνουν οι Ιάπωνες τη θρησκεία στη ζωή τους είναι, στην καλύτερη περίπτωση, sui generis και στη χειρότερη, έχετε γεια γειτόνισσες κι εγώ, χμμμμ, ψηλά αρμενίζω.

Ο τρόπος που γεννιέται και αναπτύσσεται μια θρησκεία σε έναν τόπο, εξαρτάται από μια σειρά παραμέτρους που ελάχιστα έχουν να κάνουν με την πνευματικότητα του λαού που κατοικεί στον εν λόγω τόπο (ή την απουσία αυτής). Πολύ πιο συχνά, κεφαλαιώδη ρόλο στη γέννηση και στην εξέλιξη μιας θρησκείας, παίζουν στοιχεία όπως η γεωγραφία, το κλίμα ή η ιστορία του τόπου που τη γεννάει –δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι και οι τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές/σωτηριολογικές/εσχατολογικές θρησκείες του κόσμου μας γεννήθηκαν σε μια έρημο. Μάλλον οι άνθρωποι ήθελαν να βάλουν κάτι/κάποιον ανάμεσα στον εαυτό τους και στο απόλυτο τίποτα που έβλεπαν τη νύχτα στο τοπίο της ερήμου.

Κάτι τέτοιο, ισχύει και στην Ιαπωνία. Ζώντας σε έναν τόπο όπου τίποτα δεν είναι σταθερό –μηδέ του ίδιου του εδάφους εξαιρουμένου– οι άνθρωποι δημιούργησαν μια θρησκεία βασισμένη στη φύση και στα στοιχεία της –αναφέρομαι στο Σίντο και όχι στον Βουδισμό, καθώς αυτός ήρθε αρκετά αργότερα και ως εξαγώγιμο προϊόν της ασιατικής ενδοχώρας. Όπως όλες οι ανιμιστικές θρησκείες, το Σίντο είναι ζωντανό, με μουσική και χορό, με έντονα χρώματα και πολύ θόρυβο και στο μυαλό των Ιαπώνων σχετίζεται –κυρίως– με τα ξεκινήματα και με τις χαρούμενες περιστάσεις –εγκαίνια, γάμοι, γεννήσεις, πρωτοχρονιά κ.λπ.

Ο Βουδισμός, αντίθετα, σχετίζεται με το τέλος –μ’ άλλα λόγια, κυρίως με τον θάνατο. Τα (άφθονα) καταστήματα που πουλούν βουδιστικό... εξοπλισμό (εικονοστάσια, κομποσκοίνια, αρωματικά στικ, ειδώλια κ.λπ.) έχουν ως βασική τους πελατεία ανθρώπους άνω των 50 ετών που αγοράζουν πράγματα για κηδείες ή μνημόσυνα και στις περισσότερες οικογένειες, η λέξη «όμπο-σαν» (お坊さん/βουδιστής ιερέας) φέρνει στον νου περίπου ό,τι φέρνουν στον νου του μέσου δυτικού οι λέξεις «γραφείο τελετών» –δηλαδή ανθρώπους που επιτελούν ένα πολύ αναγκαίο έργο, το οποίο όμως οι περισσότεροι προσπαθούν να μη σκέφτονται.

Γιατί συνέβη αυτό με τον Βουδισμό; Δεν είμαι απολύτως σίγουρος, όμως υποπτεύομαι ότι έχει να κάνει με δύο πράγματα: αφενός, με το ότι η θρησκεία αυτή ήρθε από το εξωτερικό (γενικά οι Ιάπωνες έχουν μια σχεδόν φυσική καχυποψία απέναντι σε ό,τι δεν είναι ιαπωνικό) και αφετέρου με το ίδιο το προφίλ και τη διδασκαλία της –για την ακρίβεια τόσο με το γεγονός ότι έχει διδασκαλία (σε αντίθεση με το Σίντο που στην πραγματικότητα δεν έχει), όσο και με το περιεχόμενο της διδασκαλίας αυτής. Προσοχή: δεν υποστηρίζω ότι το Σίντο είναι κενό από πλευράς ιερών κειμένων και θεωρίας, όσο ότι ο Βουδισμός είναι πολύ πιο περίπλοκος καθώς, στην πραγματικότητα, εξετάζει την ψυχολογία του ατόμου και τη σχέση του με τον εαυτό του.

Αυτό το περιεχόμενο του Βουδισμού, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι προερχόταν από μια ξένη χώρα (και άρα, η προσφυγή στις πηγές απαιτούσε τη γνώση ξένων γλωσσών), δημιούργησε την απαίτηση οι ιερείς του να είναι πολύ πιο μορφωμένοι και γενικότερα καλλιεργημένοι και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας αύρας σοβαρότητας γύρω από τους ανθρώπους αυτούς και τη θεωρία που δίδασκαν. Αν σ’ αυτό προσθέσουμε τη γενικότερη τάση των Ιαπώνων να αφομοιώνουν με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο τα στοιχεία που τους έρχονται από το εξωτερικό (ναι, το ξέρω, εδώ υπάρχει μια αντίφαση με αυτό που έγραψα παραπάνω –ενδιαφέρον δεν είναι;), καταλήγουμε στο ότι ο Βουδισμός ήδη από το ξεκίνημά του δεν αντικατέστησε την υπάρχουσα θρησκεία αλλά ήρθε να καλύψει κάποιες ανθρώπινες ανάγκες τις οποίες η παλιά θρησκεία γενικά προτιμούσε να αποφεύγει –ό,τι σχετίζεται με τον θάνατο ήταν (και εν πολλοίς ακόμα είναι) ταμπού για το Σίντο.

Αυτό που έχει ενδιαφέρον, δεν είναι το πώς ο Βουδισμός σχετίστηκε με τον θάνατο (και γενικά με τις δυσάρεστες πλευρές της ζωής) αλλά το πώς τον βιώνουν στη σημερινή τους πραγματικότητα οι Ιάπωνες. Και, κατά τη γνώμη μου, ο καλύτερος τρόπος να το καταλάβει αυτό κανείς είναι να δει τη φωτογραφία που βρίσκεται στην αρχή αυτού του κειμένου –η φωτογραφία είναι τραβηγμένη στον σιδηροδρομικό σταθμό του Καβασάκι (απλή συνωνυμία), αν και παρόμοια σταντ είδα και σε τουλάχιστον δύο ακόμα σταθμούς. Πρόκειται για το καινούριο προϊόν ενός καφέ που βρίσκεται σε μια από τις πιο κυριλέ και ακριβές περιοχές του Τόκιο –το καφέ λέγεται «Ζεν Καφέ» (禅カフェ) και το προϊόν είναι ντόνατς με το, όχι ιδιαίτερα ευφάνταστο μπραντ-νέιμ «Ζεν Ντόνατς» (禅ドーナツ).

Ας κάνουμε μια παύση και ας το σκεφτούμε αυτό λιγάκι: φανταστείτε ότι σε κάποια –οποιαδήποτε– χριστιανική χώρα, ένα ζαχαροπλαστείο αποφάσιζε να λανσάρει ένα καινούριο γλυκό και στο εν λόγω γλυκό το όνομα της θρησκείας –ας πούμε «Τούρτα Χριστιανισμός». Μπορείτε να φανταστείτε την αντίδραση τόσο της ηγεσίας της θρησκείας όσο και του κόσμου; Για την ηγεσία της εκκλησίας νομίζω όλοι συμφωνούμε ότι η αντίδραση θα ήταν στα όρια της υστερίας, όμως και στην περίπτωση του κόσμου, προσωπικά υποπτεύομαι ότι οι αντιδράσεις θα ήταν στην καλύτερη περίπτωση κοροϊδία και στη χειρότερη, οργή.

Εδώ, αντίθετα, το πράγμα αντιμετωπίζεται ως κάτι φυσικό. Οι περαστικοί προσπερνούν το σταντ μάλλον αδιάφορα και κάποιοι στέκονται, αγοράζουν μερικά ντόνατς και συνεχίζουν για τη δουλειά τους. Δεν άκουσα κανέναν να σχολιάζει την ονομασία των προϊόντων και δεν είδα κανέναν να κοιτάζει αποδοκιμαστικά ή να αντιδρά διαφορετικά απ’ ό,τι θα αντιδρούσε απέναντι σε ένα οποιοδήποτε άλλο από τα αμέτρητα παρόμοια σταντ που βλέπει κανείς παντού –και ειδικά στους σταθμούς των τρένων και του μετρό.

Και εδώ που τα λέμε, γιατί να το κάνουν; Αφενός οι περισσότεροι δεν είναι αποκλειστικά βουδιστές –τόσο στο μυαλό τους, όσο και στην καθημερινή τους πρακτική, Βουδισμός και Σίντο συνδυάζονται μια χαρά– και αφετέρου, ακόμα και αν είναι, ο ίδιος ο Βουδισμός δεν είναι αποκλειστικός, πάει να πει δε ζητάει από τους «πιστούς» του να απορρίψουν ό,τι πίστευαν ως τη στιγμή που αποφάσισαν να γίνουν βουδιστές. Δεν το είδα με τα μάτια μου, αλλά είμαι σίγουρος ότι ακόμα και κάποιοι ιερείς/μοναχοί «καριέρας» από το Σότο-σου, θα προσπερνούσαν το εν λόγω σταντ χωρίς να του ρίξουν δεύτερη ματιά ή, αν του έριχναν, απλώς θα χαμογελούσαν και θα συνέχιζαν τον δρόμο τους.

Εδώ ακριβώς συνίσταται και η δυσκολία που ανέφερα στην αρχή: οι άνθρωποι του Ζεν που έχω γνωρίσει εδώ, είναι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι και η «πίστη» τους στο Ζεν είναι επίσης απλή και καθημερινή –μ’ άλλα λόγια, δε σκάνε πάρα πολύ αν κάποιος αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την ονομασία «Ζεν» για να ονομάσει τα προϊόντα του. Η άσκηση του Ζαζέν και η συμφωνία με τις διδασκαλίες του Βούδα είναι πράγματα τα οποία αποδέχονται, όχι προκειμένου να δηλώσουν «βουδιστές», «ιερείς» ή «φωτισμένοι» αλλά επειδή τα έχουν δει να λειτουργούν επάνω τους και επειδή τους βοηθούν να ζουν τη ζωή τους πιο ήρεμα και πιο ισορροπημένα. Το ξέρω ότι αυτό αντίκειται στην ιδέα που έχουμε οι περισσότεροι σχετικά με τους ανθρώπους του Ζεν όμως ειλικρινά, όσο πιο μέσα στο κόλπο αυτό είναι κάποιοι άνθρωποι, τόσο πιο απλοί και αθόρυβοι δείχνουν.

Απ’ την άλλη μεριά, ενδέχεται το παράδειγμά μου με τα ντόνατς να είναι εντελώς εκτός πραγματικότητας. Ίσως η επιλογή της ονομασίας για το συγκεκριμένο γλυκό να μην είναι καθόλου τυχαία αλλά να παραπέμπει στους κύκλους ένσο που συχνά ζωγραφίζουν οι δάσκαλοι του Ζεν –θα πρέπει να ρωτήσω και να μάθω. Αν δε, συνδυάσουμε αυτή την ιδέα με το ότι το απλό μοντέλο της εταιρείας, αυτό δηλαδή που δεν έχει καμία γέμιση, λέγεται «κενότητα» (空 –βλ. και τη σχετική φωτό), έχουμε, ίσως, μια διαφορετική ερμηνεία ολόκληρης της Σούτρας της Καρδιάς και, κατ’ επέκταση, της θεωρητικής βάσης του Ζεν. Χμμμμμ...

ΥΓ
Αν θέλετε να δείτε την πλήρη γκάμα των ντόνατς, μπορείτε να πάτε στο σάιτ της εταιρείας, στη διεύθυνση http://www.rakuten.co.jp/zen-donut/ Προσοχή, ωστόσο: το σάιτ είναι, βεβαίως, στα Ιαπωνικά!